Zekerheid als afgod

Wetenschap is gebaseerd op materialisme en materialisme is synoniem voor zekerheid. Die misvatting is moeilijk uit te roeien, betogen twee materialisten die juist de onzekerheid omarmen.

Nathan Harshman is hoogleraar natuurkunde aan de American University in Washington DC. Richard Sha is als filosoof verbonden aan diezelfde universiteit. In een dialoog op de website Psyche leggen ze uit waarom zekerheid aantrekkelijk lijkt, maar onzekerheid juist een stimulans is voor creativiteit. Hun samenwerking stamt uit de tijd dat Sha een collegereeks van Harshman bijwoonde, waarin deze zijn studenten liet kennismaken met de fundamentele onzekerheid uit de kwantummechanica.

Higgsdeeltje

Tijdens de colleges stelde Sha lastige vragen, over de relatie tussen de eigenschappen van materie en zekerheid. Sha stelt een echte materialist te zijn en een Kantiaan, die gelooft dat dingen echt bestaan. Maar dingen die bestaan moeten soms eerst voorgesteld worden in het brein van een wetenschappers voordat het mogelijk is ze te bewijzen. Sha verwijst naar het Higgs deeltje, dat door Peter Higgs werd bedacht en pas decennia later is aangetoond.

Materie krijgt massa door interactie tussen quarks en elektronen met higgsdeeltjes. Lichtdeeltjes (fotonen) hebben geen interactie met higgsdeeltjes, dus die hebben geen massa. Daaruit volgt dat materie geen ding is, maar een proces, een interactie, stelt Sha. Hij verwijst ook naar de beroemde formule E=mc² van Albert Einstein, die aangeeft dat materie een vorm van energie is. Maar wat geeft de energie haar vorm?

Afgoden

Harshman stelt dat bijvoorbeeld de atoomtheorie van Feynman nogal eens wordt versimpeld: alles bestaat uit atomen, die elkaar aantrekken of afstoten. Daarmee worden ze voorgesteld als een soort tennisballen, maar alle kwantumonzekerheid verdwijnt in die simplificatie. Het is wellicht een reden dat veel wetenschappers ‘hardcore’ materialisten zin. En dat kan leiden tot scientisme, de visie waarin alleen de wetenschappelijke methode bruikbare kennis oplevert.

Dit soort te grote claims vanuit de wetenschap kan juist voor problemen zorgen, door overschatting van objectiviteit en determinisme, die volgens Harshman ‘afgoden’ zijn. Juist kwantumtheorie laat zien dat onzekerheid ingebakken zit in alles. Maar de geschiedenis van de wetenschap heeft onzekerheid vaak negatief geïnterpreteerd: onzekerheid is dan ook vaak als een ‘demon’ afgeschilderd, zoals de demon van Maxwell, of de meer aaibare kat van Schrödinger.

Creativiteit

Natuurlijk frustreert onzekerheid, dat zien we in deze onzekere tijden met de klimaatcrisis, hoge inflatie en polarisatie in de samenleving. Deze onzekerheid brengt soms het slechtste in ons boven. wat er toe leidt dat allerlei wetenschappen juist de zekerheid op het schild hebben gehesen. De oplossing is niet meer zekerheid, maar juist het omarmen van de onzekerheid, aldus Sha.  

Hij komt met voorbeelden uit de literaire geschiedenis, van denkers als Søren Kierkegaard of dichters als Emily Dickinson. Die stellen dat we zonder onzekerheid geen beslissingen zouden kunnen nemen, omdat dan alles wat wij doen een onvermijdelijke reactie zou zijn op invloeden uit de omgeving. Uiteindelijk is het daarom juist onzekerheid die ons ruimte geeft voor vrijheid en creativiteit. Alleen op die manier ontsnappen we aan een mechanisch leven als robots.

Bron: Uncertainty isn’t a human flaw, it’s a feature of the world 
Illustratie: Schrödingers kat door Dall-E