Speculatie in de wetenschap

Speculeren is een belangrijk onderdeel van het wetenschappelijk proces. Maar het kan ook ontsporen, wanneer speculatieve ideeën niet worden getoetst aan wetenschappelijke gegevens.

Astronoom Matthew Bothwell, verbonden aan de Universiteit van Cambridge, schreef voor het webmagazine Aeon een essay over speculatie in de wetenschap, ideeën die nog niet zijn onderbouwd met feiten. Bekende voorbeelden zijn de atoomtheorie van de Griekse filosoof Democritus uit het begin van de jaartelling en de suggestie van de veertiende-eeuwse Arabische denker Ibn al-Khatib dat ziekten door ‘besmetting met zeer kleine deeltjes’ worden veroorzaakt. Achteraf gezien zaten ze met hun speculatie op het goede spoor, al werd dat pas ver na hun dood bevestigd.

Vreemde vorm

Een meer recente vorm van speculatie kwam Bothwell tegen in zijn eigen vakgebied, toen in 2017 een vreemd object werd waargenomen. Het snelde met hoge snelheid weg van de zon en berekening van de baan lieten zien dat het ook van buiten ons zonnestelsel afkomstig was. Het object kreeg de naam 1I/’Oumuamua en werd omschreven als onze eerste bezoeker uit een ander zonnestelsel.

De vreemde vorm van dit object, een soort lange sigaar, was niet echt eerder gezien. Behalve dan in afgestoten rakettrappen die om de aarde draaien. Zou ‘Oumuamua ook een kunstmatig object kunnen zijn? De speculaties hierover begonnen al snel, en werden sterker toen bleek dat het object versnelde op zijn weg de ruimte weer in.

Buitenaards leven

Verklaringen voor dit gedrag kwamen al snel, vermoedelijk gaf ‘Oumuamua warmte af via een uiteinde, wat als een soort zwakke straalmotor werkte. Maar een aantal wetenschappers accepteerde deze uitleg niet. Vooral Harvard-hoogleraar Abraham ‘Avi’ Loeb bleef volhouden dat we in 2017 voor het eerst buitenaardse bezoekers hebben gezien.

Bothwell stelt dat speculatie op zich niet verkeerd is. Er is een compleet onderzoeksprogramma om buitenaards leven op te sporen, SETI, dat gebaseerd is op het idee dat we ooit rationeel denkende aliens zullen vinden. Dat wetenschappers op het verkeerde paard wedden komt ook vaker voor, de bekende zeventiende-eeuwse astronoom Edmund Halley meende dat de aarde hol was, en zijn twintigste-eeuwse collega Fred Hoyle raakte nooit overtuigd van de ‘Oerknal-hypothese’. Maar, aldus Bothwell, speculatie dient opgevolgd te worden door creatief en kritisch wetenschappelijk onderzoek. We moeten er van leren.

Speculatie en kritiek

In het geval van ‘Oumuamua wijzen alle gegevens op een gewone, natuurlijke oorsprong voor het object. Verder onderzoek zal vermoedelijk aantonen dat dit soort objecten van buiten ons zonnestelsel vaker langskomen. En dankzij dit soort bezoekers, zullen we uiteindelijk meer te weten komen over andere zonnestelsels.

De belangrijkste waarschuwing van Bothwell gaat over hoe we omgaan met afwijkende meningen als die van Loeb. Wetenschap is een afwisseling van speculatie en zelfkritiek. Alleen de kritiek in het nieuws brengen is het halve verhaal, en een vertekening van hoe de wetenschap werkt. Dat proces moet beter uitgelegd worden: dat het wetenschappelijke proces een prima manier is om slechte en goede ideeën te onderscheiden.

Bron: Contact (Aeon)