Nieuwe theorie over ster van Bethlehem

In het kerstevangelie van Mattheüs speelt de ‘ster van Bethlehem’ een belangrijke rol. Theologen, sterrenkundigen en een leger van andere deskundigen hebben zich al eeuwen afgevraagd wat deze ster nu precies is. Godsdienstwetenschapper Michael Pettem komt met een nieuwe theorie, die onder meer verklaart waarom koning Herodes alle jongetjes tot twee jaar in Bethlehem liet doden.

Pettem, een Canadese godsdienstwetenschapper met grote belangstelling voor natuurkunde, publiceerde zijn theorie onlangs in het wetenschappelijke tijdschrift Evangelical Quarterly. Hij is al langer geïnteresseerd in de ster van Bethlehem, en bezocht in 2014 nog een conferentie hierover aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Grote conjunctie

Op die conferentie werd een van de meest bekende theorieën over de ster tegen het licht gehouden, die van sterrenkundige Michael Molnar. In het jaar 7 voor Christus vond er een grote conjunctie plaats, een samenstand van de planeten Saturnus en Jupiter die in een half jaar drie keer plaatsvond, zo had de sterrenkundige Johannes Kepler in 1603 uitgerekend. Kepler vermoedde dat dit het teken aan de hemel was dat de drie wijzen uit het oosten ertoe bracht naar Jeruzalem te trekken om de pasgeboren ‘koning der Joden’ te vinden. Molnar werkte dit idee uit, onder mee door verschillende astrologische concepten uit die tijd te combineren met archeologische vondsten.

Tijdens de conferentie was er vanuit verschillende hoeken kritiek op Molnar’s theorie. Ook Pettem heeft kritiek op Molnar, al is de grote conjunctie volgens hem wel degelijk belangrijk. In het artikel betoogt Pettem dat de gebruikelijke vertaling van de Griekse grondtekst in Mattheüs niet juist is. Als de wijzen aan Herodes vertellen dat zij de ster van de ‘koning der Joden’ hebben zien opgaan, wil Herodes volgens de meeste vertalingen weten wanneer ze die ster precies gezien hebben

Graanprijzen

Maar, betoogt Pettem, in het Grieks vraagt Herodes niet naar één specifiek tijdspunt, maar naar een periode. Dat klopt dan ook met de grote conjunctie, die een half jaar duurde. En de gebruikelijke vertaling van Mattheüs 2 vers 7 past daar juist niet bij. Volgens Pettem is er bij de interpretatie van het Grieks teveel vanuit de Hellenistische astrologie gedacht, die gebaseerd is op stand van de sterren op het moment van de geboorte. Maar zonder de invloed van die astrologische ideeën zou niemand er over hebben gedacht om de grondtekst zo te vertalen, aldus Pettem.

De oplossing voor de vertaalkwestie is simpel, betoogt hij: we moeten die zien in het licht van de Babylonische astrologie. Die werkt anders, ze gaat uit van fenomenen die langdurig geobserveerd worden, zoals de grote conjunctie. En de voorspellingen die dit oplevert, zijn ook van langere duur. Hij onderbouwt dit met kleitabletten waarop wordt uitgelegd hoe je de graanprijzen voorspelt: door langdurige observaties stel je de prijs vast voor een bepaald jaar, niet voor één specifiek moment.

Horoscoop

Hij komt ook met een ander voorbeeld, een voorspelling die Babylonische astrologen in 681 voor Christus deden, over de opvolging van een koning die kort daarna vermoord werd. Hier werd een teken aan de hemel (een samenstand van Mercurius en Saturnus) geïnterpreteerd als de komst van een nieuwe koning. En dat is ook wat de wijzen uit Mattheüs zagen: niet een aankondiging van een ‘pasgeboren’ koning, maar de vaststelling dat er iemand was geboren die eens de troon zou bestijgen.

Ten slotte is de kindermoord in Bethlehem te begrijpen door een verwarring tussen Babylonische en Romeinse astrologie. Pettem verwijst hier naar een betoog van de Duitse Baron Felix von Oefele in 1903, die daarin betoogt da een Babylonische horoscoop werd bepaald door de stand van de sterren op het moment van conceptie. Een Romeinse horoscoop ging echter uit van de datum van geboorte. En in de Babylonische astrologie zou de planeet Saturnus voor de nieuwe koning staan. Die planeet was, volgens een almanak in spijkerschrift voor het naar 7 voor Christus, zichtbaar op de eerste en twaalfde maand van dat jaar.

Interpretaties

Pettem stelt vervolgens dat koning Herodes zich tussen die twee systemen bevond, en dat het daarom goed verklaarbaar is dat hij een marge aanhield om aan beide te voldoen. In de Romeinse interpretatie zou de koning in ergens tussen die eerste en twaalfde maand geboren kunnen zijn, maar in de Babylonische interpretatie is de Joodse koning in die periode verwekt en kan dus negen maanden na de twaalfde maand geboren zijn. Dat levert ruwweg een tijdsperiode van twee jaar op.

Zoals alle theorieën die de ster van Bethlehem willen koppelen aan een historische gebeurtenis is ook die van Pettem een combinatie van feiten en interpretaties. Ook is ze niet geheel sluitend, hij legt bijvoorbeeld niet uit hoe de planeet Saturnus voor de wijzen uit kon gaan naar de ‘plaats waar het kind was’ (Matth. 2:9). Maar zijn creatieve idee over de Babylonische astrologie verklaart wel waarom Herodes in Bethlehem alle jongetjes tot twee jaar oud liet doden.

Michael Pettem: Matthew 2:7: The Danger of Assuming the Wrong Background, Evangelical Quarterly 93, no. 3 (2022): 216-237.
Het artikel in Evangelical Quarterly zit achter een betaalmuur. Een samenvatting van het boek dat Pettem ook schreef is wel online te lezen.