Neurowetenschappen beginnen ons brein langzaam te doorgronden. De vrije wil heeft men nog niet aangetroffen, dus zijn we daarmee onschuldig aan onze misdaden? Zeker niet, betoogt neurowetenschapper Steve Fleming.
Is iemand die al slapend een moord pleegt onschuldig? Toen Brian Thomas zijn vrouw wurgde tijdens een vakantie had hij een levendige nachtmerrie. Experts verklaarden dat hij echt niet wist dat hij zijn vrouw aanviel, en niet de indringer van zijn dromen. De jury sprak Thomas vrij. Zijn brein doodde de vrouw, niet Thomas zelf.
Maar een vrachtwagenchauffeur die na een lange rit ‘op de automatische piloot’ rijdt, ongemerkt op de vluchtstrook terechtkomt en daar tegen een busje met wegwerkers botst slaapt niet. In eerste instantie werd ook de chauffeur vrijgesproken, maar in hoger beroep werd de verdediging dat hij in een ‘automatische’ toestand was verworpen.
Hellend vlak
Het recht gaat er vanuit dat alleen een bewuste handeling strafbaar is. Maar bewustzijn is een toestand van de hersenen, dus een fysieke staat. Fleming citeert een auteur die betoogt dat we uiteindelijk zoveel zullen weten over de werking van het brein dat iedere misdaad te herleiden zal zijn op een defect of afwijking in de hersenen. Wanneer we onbewuste handelingen niet bestraffen zouden we in rap tempo van een hellend vlak af glijden.
Daar is Fleming het niet mee eens. Al ons gedrag komt uiteindelijk voort uit de hersenen. En verantwoordelijkheid voor dat gedrag wordt niet veroorzaakt door een rationeel, onstoffelijk ‘zelf’. Maar hoe moeten we verantwoordelijkheid dan zien?
Volgens Fleming zullende neurowetenschappen het uiteindelijk mogelijk maken om bewustzijn – een hogere orde proces van het brein – zichtbaar te maken. Dus in plaats van een hellend vlak leveren de neurowetenschappen juist een objectieve maat op voor bewust dan wel onbewust handelen.
Beter begrip
Een beter begrip van het schemergebied tussen bewust en onbewust kan ons zelfs helpen problemen te voorkomen. Meer inzicht in zijn slaapproblemen had Brian Thomas ertoe kunnen brengen voorzorgsmaatregelen te nemen. Nu had hij tijdens de vakantie zijn anti-depressiva laten staan, omdat hij dacht dat die hem impotent maakten en wellicht heeft dat mede gezorgd voor de zeer levendige nachtmerrie.
Toegenomen kennis over bewustzijn zal uiteindelijk doordringen in het juridische systeem. En mensen kunnen schuldig zijn, ook wanneer zij onbewust handelen. Fleming trekt de analogie met een diabetes patiënt die in coma raakt tijdens het rijden en een ongeluk veroorzaakt. Wanneer die coma het gevolg is van zijn eigen nalatigheid, is hij nog steeds schuldig.
De vraag of iemand schuldig is aan bepaalde handelingen zal uiteindelijk rekening moeten houden met de vele niveaus van bewustzijn die kunnen bestaan in het brein. En de neurowetenschappen kunnen die zichtbaar maken.
Het essay van Fleming is gepubliceerd in het online tijdschrift Aeon. Fleming houdt ook een blog bij over neurowetenschappen, The Elusive Self.
