In deze bijdrage betoog ik het volgende: hoe het wetenschappelijk onderzoek van de werkelijkheid ook uitpakt, God zal in alle gevallen part en deel van de werkelijkheid zijn. [1]
Absurd
De logische denkwijze is voor de mens hét belangrijkste instrument om de werkelijkheid in kaart te brengen. Wie de logische denkwijze van de mens kan ontregelen of blokkeren heeft hem de mogelijkheid ontnomen om op intelligibile wijze over de werkelijkheid te denken (en te spreken). Als de werkelijkheid niet logisch kan worden geordend dan is deze voor ons ‘absurd’. In een ‘absurde’ werkelijkheid vervalt de mogelijkheid om tussen inzichten en denkbeelden te kiezen. Een absurde werkelijkheid is mateloos overvloedig. [2]
Intelligibel
We gaan ervan uit dat de dingen in de werkelijkheid min of meer met elkaar samenhangen. Dankzij onze logische denkwijze kunnen wij deze samenhang beschrijven. Inmiddels is het wetenschappers gelukt om de werkelijkheid deels in kaart te brengen.
We hopen vanzelfsprekend dat fysici op termijn het bouwplan van de gehele werkelijkheid zullen achterhalen. In onze tijd zijn er evenwel twijfels gerezen over de vraag of zij in hun opzet zullen slagen. Misschien is de werkelijkheid ingewikkelder dan wij kunnen bevatten. Hoe dan ook, het is van tweeën één: in beginsel kan de werkelijkheid wel of niet (geheel) beschreven worden.
In het eerste geval is onze logische denkwijze universeel: de gehele werkelijkheid is intelligibel (dat wil zeggen de werkelijkheid is niet absurd). Onze denkwijze is dan ‘waarachtig’. [3]
In het tweede geval is onze logische denkwijze lokaal: niet de gehele werkelijkheid is intelligibel (dat wil zeggen de werkelijkheid is deels absurd). Onze denkwijze is dan niet ‘waarachtig’. (Merk op: een derde mogelijkheid is er niet, want was de werkelijkheid geheel absurd, dan zouden we ons niet hebben kunnen handhaven).
Verklaring
De logische denkwijze is in al onze modellen de sleutel tot de werkelijkheid. Is er een goede verklaring voor de sleutelrol van onze logische denkwijze?
We beschikken over twee serieuze verklaringen, een natuurlijke (wetenschappelijk) en een bovennatuurlijke (theïstisch). Er is ook nog een minder serieuze verklaring. Volgens deze minder serieuze verklaring is de logische denkwijze er ‘zomaar’. Als onze denkwijze ‘zomaar’, bij toeval, is ontstaan, dan is het onwaarschijnlijk dat onze denkwijze ‘waarachtig’ is. [4]
De natuurlijke verklaring zegt dat onze denkwijze het product van de evolutie is. Het lichaam van de mens is een logische machine die wordt ‘aangedreven’ door een logische denkwijze. Zouden we onze inzichten en denkbeelden niet logisch ordenen, dan zouden we niet doelmatig kunnen handelen (want we zouden tussen de vele opties die zich aandienen niet kunnen kiezen). In deze verklaring is onze denkwijze doelmatig en niet waarachtig. (Nota bene: een goede evolutionaire (natuurlijke) verklaring voor de waarachtigheid van onze denkwijze bestaat niet.) [5]
De theïstische verklaring zegt dat God een volmaakt rationeel wezen is dat de werkelijkheid logisch heeft ingericht en de mens heeft voorzien van een logische denkwijze. Volgens deze verklaring is onze denkwijze ‘waarachtig’. [6]
De naturalist meent dus dat onze denkwijze doelmatig is, terwijl de theïst meent dat onze denkwijze waarachtig is.
Bewijs
Het is nu van tweeën één.
Stel dat de gehele werkelijkheid intelligibel is (dan kunnen onze geleerden in beginsel een theorie van alles opstellen). In dat geval is onze denkwijze waarachtig en is het, bij verstek van een goede natuurlijke verklaring, rationeel om te denken dat God bestaat. Want over een andere dan een bovennatuurlijke verklaring voor de waarachtigheid van onze denkwijze beschikken we niet.
Stel dat de gehele werkelijkheid niet intelligibel is (dan zullen fysici vroeg of laat vastlopen bij hun pogingen om een theorie van alles op te stellen). Dan is onze denkwijze niet waarachtig en hebben we van de weeromstuit te aanvaarden dat de werkelijkheid (deels) absurd is, dat wil zeggen: mateloos overvloedig. Maar dan kan ik in geen geval ontkennen dat God deel uitmaakt van de werkelijkheid. [7]
Slotsom
Een atheïstisch wereldbeeld is (daarom) nooit redelijker dan een theïstisch wereldbeeld. Het is andersom: het theïsme is redelijker dan het atheïsme.
Noten
[1] In filosofisch jargon: God zal hoe dan ook voorkomen in onze ontologie. [2] Een nuttig boekje over logica: J. Shenefelt, If A then B, Columbia 2013. Logisch denken stelt ons in staat om onze gedachten te ordenen door alle overvloedige inzichten en indrukken weg te snijden. Wie logisch denkt zeeft en schift zijn bevindingen voortdurend zodat hij de passende inzichten en denkbeelden behoudt. Zouden we de logische denkwijze uit ons verstand wegnemen, dan zou ons verstand overspoeld worden door inzichten en denkbeelden. Zoals we een moestuin steeds moeten wieden, zo moet het brein het verstand voortdurend logisch ordenen anders wordt dit door inzichten en denkbeelden overwoekerd. [3] Logica is ‘waarachtig’, want: onze logische denkwijze is wel noodzakelijk maar niet voldoende voor waarheid. Praktisch onderzoek en zorgvuldig rekenwerk om de ware toedracht te bepalen zijn onmisbaar. [4] Hiertoe behoren ook alle pogingen om de logische orde af te leiden uit de natuur (overigens zijn zulke pogingen merkwaardig: om de logische orde af te leiden uit de natuur heb je de logische orde die elementair is – nodig). In zulke modellen is de logische orde contingent en niet noodzakelijk. [5] Uiteraard zijn er wel pogingen gedaan om de waarachtigheid van onze denkwijze te verklaren met behulp van de evolutie (bijvoorbeeld: R. Nozick, The Nature of Rationality, Princeton 1993). Zulke verklaringen zijn echter ondeugdelijk, omdat men veronderstelt dat de werkelijkheid logisch geordend is. Uit deze veronderstelde logische orde wordt dan de waarachtigheid van onze logische denkwijze afgeleid. Voor de volledigheid moet hier vermeld worden dat de naturalist niet beschikt over een deugdelijk argument voor de samenhang van de gehele werkelijkheid. Uit het feit dat de mens de werkelijkheid tot nu heeft waargenomen als een samenhangend geheel, volgt niet dat de werkelijkheid inderdaad een samenhangend geheel is. (En dat wij geen ‘echte’ contradictie kunnen laten zien – een baksteen die geen baksteen is – is een drogreden: onze logische denkwijze is slechts indirect van toepassing op de wereld, niet onmiddellijk, want stenen zijn op zich niet ‘waar’ of ‘onwaar’. Onze logische denkwijze heeft slechts betrekking op theorieën, beschrijvingen, verhalen, denkbeelden en inzichten. Logische wetten bestaan niet in de wereld van deeltjes, krachten, velden en bakstenen). [6] Zie bijvoorbeeld: J. De Ridder, & E. Rutten, En dus bestaat God, Buijten & Schipperheijn 2015 (een aanrader, omdat het zo voorbeeldig geschreven is). Maar ook: G. Oppy et al. (ed.), Theïsm and Atheïsm, Gale 2019. [7] Immers, als onze logische denkwijze vervalt, kunnen wij onze voorraad inzichten en denkbeelden niet ‘wieden’. Anders gezegd, we zullen op geen enkele wijze kunnen bepalen welke inzichten we uit de werkelijkheid moeten wegsnijden. Maar dan moeten wij aanvaarden dat alle inzichten en denkbeelden deel uitmaken van de werkelijkheid (en dat de werkelijkheid veel ‘absurder’ is dan wij dachten).
