Dupree, Asa Gray. 1810-1888

Universitaire wetenschap is tegenwoordig zo vanzelfsprekend dat je er nauwelijks bij stil staat dat het er ooit niet was. Toch is pas in de loop van de negentiende eeuw wetenschap een echt beroep geworden. Daarvoor was natuurwetenschap het terrein van liefhebbers, amateurs, die het naast hun baan deden. De universiteiten leidden vooral dominees en dokters op.

In de jonge Verenigde Staten was de situatie nog ingewikkelder. De staat moest zichzelf nog uitvinden, het westen was nog echt wild en de pioniersgeest liet weinig ruimte voor vergaande reflectie. In die omstandigheden had Asa Gray (1810-1880) de ambitie om plantkundige te worden. Een biografie van Gray die al in 1959 verscheen is nu vertaald, bewerkt en uitgegeven door de Nederlandse plantkundige Guust de Vries.

De uitgave in eigen beheer ziet er goed uit en leest redelijk prettig. Alleen had er wat meer gesneden kunnen worden in de eindeloze stroom van medewerkers die Gray bijstaan en dan steevast geïntroduceerd worden met geboorte- en sterfjaar. De biografie behandelt feitelijk drie thema’s: de ontwikkeling van de natuurwetenschap in de negentiende eeuw, de carrière van Gray en zijn omgang met de evolutietheorie. Met name het tweede thema zal voor veel lezers zware kost zijn.

Gray werd uiteindelijk een invloedrijk wetenschapper, verbonden aan de Harvard Universiteit. Zijn specialiteit was het identificeren van planten, de taxonomie. Hij bestudeerde planten uit zijn directe omgeving, het noordoosten van de VS, maar ook uit nog nauwelijks bekende gebieden in het westen. Gray stuurde verzamelaars aan maar bleef zelf in Cambridge, nabij Boston. Ook onderhield hij intensief contact met Europese botanici, die hij veelal kende van een studiereis door de oude wereld. Gray was een echte ‘spin in het web’, met connecties over de hele wereld.

Eén zo’n connectie was Charles Darwin, iemand die grote indruk maakte op Gray. Zij correspondeerden uitgebreid over de verspreiding van plantensoorten en op verzoek van Darwin deed Gray aanvullende onderzoeken. Darwin gebruikte informatie van Gray als onderbouwing van zijn evolutietheorie. En Asa Gray was een van de weinigen waarmee hij zijn ideeën over evolutie ook besprak.

Het idee van onderlinge verwantschap van soorten kwam voor Gray niet als een schok, maar als overtuigd christen realiseerde hij zich ook dat de evolutietheorie theologische vragen opriep. Maar voor Gray waren de feiten leidend, en de bewijzen voor evolutie vond hij overtuigend. Toen Darwin zijn theorie in 1859 publiceerde, was Gray dan ook zijn grote promotor in de VS. Hij voerde debatten met collega’s die nog niet overtuigd waren. Wel hield hij altijd een voorbehoud: de strikt naturalistische interpretatie van Darwins ideeën, die al snel na de lancering van de evolutietheorie terrein won, was niet de zijne. Gray zag een rol voor God weggelegd, evolutie kon niet zonder Ontwerper, vond hij. Darwin volgde hem daarin overigens niet.

In een later stadium zette Gray zich, samen met een bevriend predikant, in om de evolutietheorie uit te leggen aan gelovigen. Hij wilde de angst voor evolutie wegnemen, maar kreeg daarbij kritiek van zowel geloofsgenoten als atheïstische collega’s in de wetenschap.

In veel opzichten lijkt het debat over geloof en wetenschap zoals Gray dit voerde op het debat dat ook nu nog gaande is. De thema’s zijn vergelijkbaar: wat betekent evolutie voor kernpunten van het geloof, zoals de zondeval. En biedt evolutie wel ruimte aan God?
Het is fascinerend te zien hoe bepaalde vragen al anderhalve eeuw blijven rondzingen. Rond het Darwinjaar in 2009 ging het ook over de rol van God in de evolutie, over de zondeval en de mens als beelddrager van God. Is de discussie dan niet verder gekomen? Ja en nee. Naar mate er meer bekend is over evolutie worden de argumenten verfijnder. Maar sommige vragen zijn nooit definitief te beantwoorden en toch belangrijk genoeg om telkens weer te doordenken. Deze biografie plaatst de discussie in historisch perspectief.

Recensie van: A. Hunter Dupree, Asa Gray  (Nederlandse bewerking door Guust de Vries). Verscheen ook in het Nederlands Dagblad
Uitgave in eigen beheer A. Ph. de Vries, Burgh-Haamstede, 2013. 208 blz. €31,95 excl. €3,50 verzendkosten.
Informatie over bestellen op http://www.ateliergdg.nl/Studio/Asa_Gray.html

Lees over christelijke reacties op evolutie in het verleden ook op deze site: ‘Geschiedenis van het debat over schepping en evolutie’