Kun jij de aarde in haar volle uitgestrektheid bevatten? Job 38:18
twistziek
De algemene overtuiging is dat we ooit één juiste beschrijving van de werkelijkheid kunnen geven. Slechts één mening over uiteenlopende onderwerpen houdt stand. Alle andere meningen zijn rijp voor de vergetelheid. Aangezien we er vurig van overtuigd zijn dat ónze denkbeelden juist zijn, bestrijden we andere meningen alsof het ratten zijn die ‘de’ waarheid aanvreten. De mens is twistziek.
twijfel
Hoe komen we er echter bij dat het mogelijk is om de werkelijkheid op één manier te beschrijven? Dat staat niet in de sterren geschreven. Vanaf de vorige eeuw is een aantal filosofen ernstig gaan twijfelen aan dit idee. De fysicus blijft echter hardnekkig zoeken naar de grondslagen van de werkelijkheid. Hij jaagt vermoedelijk een illusie na.
Filosofen vermoeden dat ons brein geen geschikt instrument is om de ‘waarheid’ te beschrijven. Wij zijn ‘ontworpen’ om ons staande te houden op aarde. Wij moeten geen kennis vergaren, maar doelgericht handelen. Onze ogen hebben we niet om te zien hóe de wereld is, maar om te waken voor gevaar en om te zien waar we onze voeten neerzetten en waar onze handen naar reiken.
Wij zijn acteurs en de wereld is ons toneel.
onbekwaam
De mens hoeft in zijn leven maar één voorstelling te geven. Het brein heeft dan ook voldoende aan één toneeltekst. In deze tekst staat alles wat we nodig hebben om een bevredigende voorstelling te kunnen geven. Er staat iets in over hoe de wereld is ontstaan, hoe we ons moeten gedragen tegenover anderen, wat ‘goed’ is en wat ‘slecht’ is, of er een leven is na de dood, of God bestaat, en duizend andere zaken. De tekst is ons wereldbeeld, onze levensbeschouwing. We vereenzelvigen ons in hoge mate met deze tekst.
sociaal
De mens is sterk afhankelijk van andere mensen. Wij zijn sociale wezens. Het is dan ook onvermijdelijk dat onze tekst besmet raakt met andermans inzichten en opinies. Enerzijds is dit een verrijking. We kunnen veel leren van andere mensen. Hun kennis vergroot ons repertoire en maakt ons tot betere acteurs. Anderzijds bedreigen vreemde inzichten de samenhang van onze tekst. Als we alle wetenswaardigheden zouden aanvaarden, ook wanneer deze haaks op onze tekst staan, dan zou onze tekst weldra onbegrijpelijk en onuitvoerbaar zijn. We kunnen nu eenmaal niet handelen naar de overtuiging dat we Marie wel én niet willen trouwen.
regime
Het is van groot belang dat ons brein deze vervuiling bestrijdt. Wie wél van anderen wil leren, maar ook de eenheid in eigen tekst wil bewaren, zal passende maatregelen moeten nemen. Ik geloof dat dit verklaart waarom ons brein een logisch regime heeft ingesteld.
Het logisch regime is een rigoureus staatsapparaat dat voortdurend alle huizen, pleinen en stegen in ons brein naspeurt op zoek naar opvattingen die afwijken van onze tekst. Dissidente gedachten worden zonder vorm van proces geëlimineerd. Door steeds de staat te zuiveren van strijdige opvattingen, blijft de onderlinge eenheid bewaard. Ik vermoed dat de geheime ‘logische’ politie z’n werk doet als wij slapen: bij het opstaan lijkt de wereld daarom helder, opgeruimd en begrijpelijk.
redelijk
Het feit dat ons brein geen tegenspraak duldt betekent dat de redelijkheid van de vele opinies die wij op een doorsnee dag aanhoren niet ter zake doet. Het enige wat een opinie aanvaardbaar maakt is de mate waarin deze overeenkomt met onze tekst. Ons uiteindelijke wereldbeeld is dan ook niet redelijk. Het is niet overdreven om te zeggen dat elk mens, in de beslotenheid van zijn hersenpan, een alleenheerschappij in stand houdt waar originele, redelijke opvattingen worden beschouwd als staatsgevaarlijk; ze ondermijnen de bestaande orde. Onze logische denkwijze leidt ons niet naar ‘de’ waarheid, maar bewerkstelligt uitsluitend de nodige ‘eenheid’, zodat de uitvoerbaarheid van onze tekst gewaarborgd is. Wij denken logisch omdat wij acteurs zijn. De mens is geen kennismachine.
veelvormig
De overtuiging dat de werkelijkheid slechts op één unieke manier kan worden beschreven wordt ons ingegeven door ons brein. Wij, acteurs, hebben een tekst nodig die ons in staat stelt om onze rol doeltreffend te vertolken. Wij kunnen daarom niet anders dan de wereld bezien als één logisch speeltoneel. Het is een illusie. De werkelijkheid zelf is veelvormig (‘radicaal pluriform’) en kan wellicht op miljoenen verschillende manieren worden beschreven. Zo klein, beperkt en onbeduidend is de mens; zo veel ruimte is er voor God.
