De waarde van doel-loosheid

Een bedrijf zonder doelstelling lijkt onmogelijk. De jezuïeten laten zien dat juist het ontbreken van een vast omlijnd doel de sleutel is tot succes.

Wat is het doel van een bedrijf? Sinds de opkomst van wereldwijd kapitalisme was het antwoord: waarde voor de aandeelhouders. De laatste tijd wordt dat te plat gevonden, dus kiezen bedrijven de klant als doel, het milieu of de ‘Sustainable Development Goals’ van de VN. Maar een keuze voor het milieu kan niet samengaan met maximale efficiëntie. Dus komen bedrijven in een spagaat te zitten. Toch blijft er een druk om goed definieerbare niet-financiële doelen te stellen, schrijft historicus Sam Halseby, redacteur van het online magazine Aeon, in een essay op dat platform.

Schatkist

Halseby gaat voor de juiste manier om met doelen om te gaan te rade bij de Sociëteit van Jezus, oftewel de Jezuïeten. Die organisatie bestaat al sinds 1540 en heeft zich sindsdien niet alleen in stand weten te houden, ze heeft zich ook verspreid over de hele wereld. Het is een lerende organisatie. Sterker nog, ons onderwijssysteem vindt zijn oorsprong in het document Ratio Studiorum waarin de Jezuïeten in 1599 hun ideeën over onderwijsmethoden neerschreven.

Een fundamenteel principe van de Jezuïeten, aldus Halseby, is hun schatkist. In alle afdelingen van de organisatie waren er twee sleutels nodig om die open te maken. Eén van de procurator, de financiële man, en één van de rector, die gaat over inhoudelijk beleid. Die twee moesten het dus over iedere uitgave eens zien te worden. En, merkt Halseby op, dat gaat niet volgens de manier waarop moderne bedrijven dat organiseren, namelijk door te zorgen dat de chief financial officer (CFO) en de chief executive officer (CEO) op één lijn zitten. Bij de Jezuïeten werd de spanning tussen financieel en inhoudelijk beleid juist gecultiveerd.

Wederopbouw

Het resultaat is een organisatie die niet één doel heeft en daar het beleid op uitzet, maar iedere keer opnieuw moet bepalen wat in een specifieke situatie de juiste keuze is. Dit zit in het DNA van de Jezuïeten, die zich voortdurend op onbekend terrein moesten begeven tijdens hun missionaire werk. En wat in Rome werkt, hoeft niet per se in Beijing te werken. Daarom hecht de organisatie aan voortdurende spanning en discussie om keer op keer de beste keuze te maken.

Halseby werkt dit concept verder uit met een beschrijving van de manier waarop in Italië het ‘Istituto per la Ricostruzione Industriale’ (IRI), een door Mussolini opgerichte publieke holding, de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog ter hand nam. Het bestuur van IRI bestond uit overtuigde katholieken en had nauwe banden met de christendemocratie. Dit instituut zette waarden voor waarde, en investeerde bijvoorbeeld Marshall-gelden uit de VS niet zomaar in sectoren die het meeste rendement zouden opleveren, maar zette het geld zo in dat dit het land verenigde. Dat ‘rendement’ vond men belangrijker.

Franciscus

In Italië bestaan nog zo’n 85 instituten die er al waren in 1520. Zeventig daarvan zijn universiteiten, één is de Rooms-katholieke kerk. Universiteit en kerk hebben gemeen dat ze zich bezighouden met iets ondefinieerbaars: de eerste met almaar uitdijende kennis, die steeds nieuwe vragen oproept, de tweede met een oneindige en mysterieuze God. Allebei hebben ze baat bij een niet helder gedefinieerd doel. Voor universiteiten, zo stelt Halseby, is de huidige op meetbare doelen gebaseerde praktijk de dood in de pot. En voor de kerk is dogmatisch fundamentalisme dodelijk.

Halseby rondt zijn essay af met een verwijzing naar paus Franciscus. Toen hij na zijn uitverkiezing op het balkon op het Sint Pietersplein verscheen, gaf hij geen speech met daarin zijn programma. Hij vroeg: ‘En nu, voordat ik jullie zegen, wil ik dat jullie voor mij bidden. Laten we een paar momenten stil zijn… en bidden jullie dan voor je nieuwe bisschop.’ Zo gebruikte hij dat moment niet voor het  communiceren van één boodschap, maar maakte er een moment van dat de gelovigen konden vullen, met hun gebeden. Bedrijven kunnen hiervan leren, besluit Halseby. Echt bestuur kan alleen plaatsvinden wanneer niet alles vaststaat. Wanneer dat wel zo is, kun je net zo goed een machine de leiding geven.

Bron: Jesuits in the boardroom, Aeon Magazine
Illustratie: tombe van St. Ignatius van Loyola, oprichter van de Jezuïeten. Bron: Wikimedia