De veelzijdigheid van Jan Lever
VU-Bioloog Jan Lever (1922-2010) is bekend vanwege zijn vele publicaties en lezingen over het thema ‘schepping en evolutie’, waarin hij liet zien hoe scheppingsgeloof en evolutietheorie samen kunnen gaan. Een beknopt boekje, uitgegeven ter gelegenheid van Levers honderdste geboortedag, geeft een goede inleiding op zijn leven en denken.
Op 10 november 2022 organiseerde de VU een symposium, om de honderdste geboortedag van Jan Lever te herdenken. Bij die dag hoort een bundel met verschillende bijdragen over leven en werken van deze bijzondere bioloog, onder redactie van VU-universiteitshistoricus Ab Flipse.
Flipse neemt zelf het eerste hoofdstuk voor zijn rekening, een beschrijving van de studietijd van Lever in Utrecht en zijn eerste stappen op het pad van biologie-onderzoek. Daarin zocht de gereformeerde Lever nadrukkelijk naar een manier om zich als christen te verhouden tot de evolutietheorie. Zo maakte hij een studie van hoe Abraham Kuyper hiermee omging, bijvoorbeeld in de bekende rectorale rede over het ‘evolutie dogma’ uit 1899. Ook verdiepte hij zich, met medestudenten van de Utrechtse studentenverenging SSR, in de reformatorische wijsbegeerte van Herman Dooyeweerd.
Tijdlijn
Lever zou verschillende opties uitwerken waarmee hij de scheppingsverhalen uit Genesis losjes zou kunnen koppelen aan de wetenschappelijke kennis over een oude aarde en een evolutionaire ontstaansgeschiedenis voor de mens. Waar moest hij op de tijdlijn van de aarde het paradijs of de zondvloed plaatsen? Veel van de ideeën van Lever zijn ook de afgelopen decennia – zeker rond het Darwinjaar 2009 – weer langsgekomen. Ook de ontwikkeling van het denken van Lever is nog steeds herkenbaar.
Critici van Lever (en zijn navolgers die schepping en evolutie beide willen vasthouden) stelden dat zijn acceptatie van evolutie leidde tot een hellend vlak, waarbij een afglijden tot een verwaterd geloof onvermijdelijk was. Lever publiceerde zijn denkbeelden over schepping en evolutie rond de tijd dat theoloog Harry Kuitert zijn boeken schreef waarin hij afscheid nam van het orthodoxe gereformeerde christendom.
Argumenten
In het tweede hoofdstuk betoogt theoloog Gijsbert van den Brink dat Lever juist bleef vasthouden aan de kern van het christelijk geloof. Van den Brink ziet duidelijke parallellen met hedendaagse christelijke biologen zoals rond de Amerikaanse organisatie BioLogos. Hij merkt op dat Lever uiteindelijk uitkwam bij een ahistorische lezing van Genesis, maar stelt dat dit mogelijk kwam omdat binnen de theologie van zijn tijd veel minder informatie over de aard en betekenis van Genesis beschikbaar was.
Het derde hoofdstuk bevat een analyse van de reacties op twee boeken van Lever: Creatie en Evolutie (1956), waarin hij zijn synthese van schepping en evolutie uiteenzet, en Waar blijven we? (1969), een bundeling van een aantal radiolezingen die Lever gaf voor de NCRV, gemaakt door theoloog Diederik Blankestijn. Hij concludeert onder meer dat veel argumenten en patronen in deze reacties ook nu nog een rol spelen in de discussie over schepping en evolutie. Zo schreven critici van Lever dat er maar weinig bewijs voor evolutie zou zijn, en dat Lever de natuurwetenschap zijn lezing van de Bijbel te sterk laat beïnvloeden.
Genealogie
Deze drie hoofdstukken geven een beknopt en helder beeld van de ontwikkeling in het denken over geloof en wetenschap in het midden van de 20e eeuw. De rest van het boekje gaat over hele andere thema’s. Daarin een beschrijving van het slakkenonderzoek dat Lever tijdens zijn carrière aan de VU deed, en in de manier waarop Lever zijn stempel drukte op het biologieonderwijs aan deze instelling, via persoonlijke herinneringen van twee oud-studenten.
Daarna volgen nog hoofdstukken over Levers activiteiten buiten de universiteit, grotendeels na zijn pensioen. Hij ontwikkelde een passie voor bomen, wat onder meer een boek over bijzondere bomen in zijn woonplaats Amsterdam opleverde, en voor genealogie. Hij deed uitgebreid onderzoek naar allerlei ‘Levers’, waarbij hij er niet voor schuwde takken die niet aan hem verwant waren uit te pluizen. Zij motto was dat alles interessant werd als je je erin verdiept, en dat gold ook voor de historie van tal van zijn naamgenoten.
Het hoofdstuk over slakken (door Nico van Straalen) is goed leesbaar en bij de tijd, de overige hoofdstukken zijn interessant, maar hebben een licht kneuterige stijl en aanpak. En de latere ontwikkelingen in het denken van Lever, die Flipse bijvoorbeeld beschreef in zijn In Memoriam van 2010, komen niet echt meer aan bod. Maar er valt genoeg te genieten in dit boekje, dat een historisch perspectief biedt op een debat dat nog steeds voortduurt.
Ab Flipse (red): Jan Lever – Honderd Terugblikken op leven en werk van VU Bioloog Jan Lever (1922-2010). HDC, paperback, 158 pag., € 15,- ISBN: 9789072319418
