De mens als kolonie cellen

In een lezing voor de Britse Royal Society gaat wetenschapsjournalist Philip Ball in op het ‘zelf’. Hij concludeert dat als wetenschappelijk gepresenteerde denkbeelden soms teruggrijpen op religieuze overtuigingen.

Ball gaf de boeiende lezing, getiteld ‘Remaking ourselves, vanwege de toekenning van de Wilkins-Bernal-Medawar Medal door de Royal Society. Deze medaille wordt jaarlijks uitgereikt aan iemand die een grote bijdrage heeft geleverd aan de wetenschapsgeschiedenis, de wetenschapsfilosofie of de sociale impact van wetenschap. Ball schreef een groot aantal populaire wetenschappelijke boeken en werkte zo’n twintig jaar als journalist voor het wetenschappelijke tijdschrift Nature.

Chimaera

In zijn lezing gaat Ball allereerst op zoek naar het individu: hoe definiëren we dat eigenlijk? Een huidtransplantatie van het ene naar het andere individu werkt slecht, er vindt doorgaans afstoting plaats. Maar een embryo kan gemakkelijk vreemde cellen in zich opnemen. Ball geeft voorbeelden van mensen die chimaera zijn, bijvoorbeeld omdat ze in de baarmoeder cellen van een tweede embryo hebben opgenomen. Maar ook de moeder draagt soms jarenlang cellen van haar kind met zich mee, die tijdens de zwangerschap in haar lichaam zijn terechtgekomen.

Waar ons afweersysteem heeft geleerd een duidelijk onderscheid te maken tussen ‘zelf’ en ‘niet zelf’ stelt Ball dat er bij een embryo in die zin geen sprake is van een ‘zelf’. Het is zelfs mogelijk levensvatbare chimaera te maken van verschillende soorten, zoals muis en rat. En er zijn ideeën om menselijke cellen in een varkensembryo te brengen, om zo menselijke organen te kweken.

Onsterfelijkheid

Een andere vorm van ‘zelf’ is ons bewustzijn. Ball stelt expliciet dat de ziel geen rol speelt in de wetenschap. Hij vertelt vervolgens over experimenten met gekweekte hersencellen waarmee een soort mini-hersentjes zijn te maken. Zulke structuren hebben zelfs al geleerd het oude computerspelletje ‘pong’ te spelen. De vraag is daarom: zouden zulke gekweekte mini-hersenen bewustzijn kunnen krijgen?

En dan is er nog de ontwikkeling van ‘synthetische embryo’s’, die ontstaan uit gekweekte stamcellen. Wanneer je een embryo kunt maken van gewone cellen uit je lichaam, kun je dat lichaam misschien beter opvatten als een kolonie semiautonome cellen. De ontdekking dat gewone huidcellen zijn te ‘herprogrammeren’, zodat ze zich ontwikkelen tot allerlei soorten cellen draagt daar ook aan bij.

Verder gaat Ball nog in op het thema onsterfelijkheid. Hij wijst op de veelgebruikte HeLa cellen, ooit afkomstig van een de Afro-Amerikaanse vrouw Henrietta Lacks. De cellen komen van een tumor die haar fataal werd, en hebben haar inmiddels ruim zeventig jaar overleefd en zijn dus in zeker zin onsterfelijk. Ball gaat ook in op de geschiedenis van de celkweek. Aan de basis daarvan stond onder meer de Franse chirurg Alexis Carrel, die tijdens de tweede wereldoorlog meewerkte aan eugenetisch beleid van het met de Nazi’s collaborerende Vichy bewind.

Transhumanisme

Ball stelt dat Carrel zijn wetenschappelijke ideeën mengde met racistische denkbeelden. Ook andere wetenschappers meenden op basis van genetica bepaalde menselijke ‘rassen’ te kunnen uitsluiten. Francis Galton, een neef van Charles Darwin, is een van de voorbeelden. Galton is wetenschappelijk in de ban gedaan. Maar andere prominente wetenschappers met twijfelachtige eugenetische denkbeelden, zoals medeontdekker van de structuur van DNA Francis Crick of evolutiebioloog Julian Huxley, staan nog fier overeind.

Ball stelt dat wetenschap nooit los staat van sociale waarden. Zo wijst hij naar verschillende ‘mythen’ die in de wetenschap gangbaar zijn. Eén ervan is de verwijzing naar DNA als onze blauwdruk. Maar DNA bevat geen ‘persoonlijkheid’. Ook stelt hij dat de verwachting dat we ons bewustzijn over kunnen plaatsen naar een computer feitelijk teruggrijpen op het idee van een ziel. Het uploaden van ons ‘zelf’ komt uit het transhumanisme, de beweging die vindt dat we de grenzen van onze menselijkheid moeten doorbreken, en bijvoorbeeld ook naar onsterfelijkheid streeft. Ball stelt dat we moeten oppassen voor mythologische en theologische concepten die zijn verhuld in wetenschappelijke taal.

De volledige lezing van ongeveer een uur is te zien op de website van de Royal Society.