Begeisterung en het goede leven van Jacques Dubochet en Maryam Mirzakhani (recensie)

Het Nijmeegse Inscience Film Festival – het grootste wetenschapsfilmfestival van Nederland – had dit jaar een bijna Nietzscheaanse slogan: ‘Lust for Life’. Ja sagen zum Leben, anyone? Het thema kwam van de openingsfilm ‘Citizen Nobel’ over de Zwitserse Nobelprijswinnaar Jacques Dubochet. En die film was een lust voor het oog en het hart. Jacques is een bevlogen man met een woordje klaar en wars van uiterlijke schijn: bril, kalend maar niet kaal en regelmatig gespot in oude shirtjes, een afritsbroek en bergschoenen.

In de documentaire zien we hoe zijn rustige gepensioneerde leven (lesgeven aan een migrant, tuinieren bij hun huisje in het Juragebergte bij Lausanne) op zijn kop wordt gezet door het nieuws over de Nobelprijs in de scheikunde in 2017, voor een techniek ontwikkeld in de vroege jaren ’80 om biomoleculen te visualiseren onder een elektronenmicroscoop: een enorme doorbraak voor de moleculaire biologie. Veel aandacht (lezingen, tv-uitzendingen, een boekdeal) volgt voor zijn werk en hij moet zijn weg zoeken.

Dat gaat hem in de loop van de film steeds beter af. Als oude hippie en klimaatactivist van het eerste uur, besluit hij zijn faam in te zetten bij de klimaatdemonstraties van scholieren. Hij steunt Greta Thunberg en de medescholieren. “Wetenschappers moeten uit hun ivoren toren komen en politiek actief worden,” aldus Dubochet.

Fascinerend is het gesprek met hem in zijn woonkamer, houten interieur op de achtergrond, waar hij zijn fascinatie met de realiteit beschrijft. De realiteit is enorm complex, en veel te groot om in mijn hoofd te vatten. Hij spreekt bijna in mystieke termen en de analogie met het kennen van God lijkt niet ver weg. Maar hij vervolgt: “Ik hou van werken in het onbekende, het leren begrijpen. Ik zeg tegen mezelf: nee, er zijn geen mysteries.”

Zo komen de ethiek en de epistemologie duidelijk naar voren. De wetenschapper is niet objectief, maar wel geleid door de feiten. Dubochet is zeker geen nihilist, als hij mensen op straat aanspreekt voor klimaatactivisme met de opmerking: “denk aan je kinderen en kleinkinderen”. Over Greta Thunberg: “Ik ben een atheïst, maar ik geloof in haar.”

De wetenschap blijkt een jaloerse minnaar te zijn. De aandacht voor Dubochet trekt een kleine wissel op het verder gelukkig lijkende huwelijk van Dubochet. Zijn vrouw die met hem meeging tijdens zijn wetenschappelijke carrière raakt ondergesneeuwd. Diezelfde vraag kwam terug in een film die toch vooral een eerbetoon was aan de eerste winnaar van de Fields medaille (hoogste prijs in de wiskunde): Maryam Mirzakhani. Toen bij haar tot tweemaal toe kanker werd geconstateerd moest ze kiezen, als fervent puzzelaar en een enorm begeisterde vrouw, tussen zorgen voor haar zoontje van twee of wiskunde bedrijven. Ze koos vaak het eerste en is daarin een voorbeeld voor veel jonge meisjes, in het bijzonder in haar geboorteland Iran, die worstelen met de vraag of wetenschap te combineren is met de andere grote zaken in het leven. Maar waar Dubochet de vlucht naar voren kiest naar de politiek, blijft Mirzakhani bij de wiskunde en de persoonlijke zorg.

Die Lust for Life van beide wetenschappers lijkt als een hovercraft op te stijgen uit het alledaagse. De wetenschap is mooi, maar lijkt slechts één van de bouwstenen van het goede leven van deze twee geweldenaren in de wetenschap.

Citizen Nobel: *****. Trailer

Secrets of the Surface: ***. Trailer

 De hoofdeditie van het Inscience Film Festival is inmiddels afgelopen, maar het festival gaat nog op tour door het land (zie hier). Ook zijn 10 films hier online te zien tot en met zondag 21 november 2021.