Bijna niemand heeft maar één afwijkend idee. Er is bijvoorbeeld op gewezen dat geloof in een jonge aarde vaak samengaat met afwijzing van klimaatwetenschap. Michael D. Gordin, Rosengarten Professor of Modern and Contemporary History aan Princeton University (VS) beschrijft in een essay dat is gepubliceerd door internet magazine Aeon hoe onorthodoxe ideeën elkaar aantrekken.
Gordin heeft de afgelopen 25 jaar onderzoek gedaan naar onorthodoxe ideeën in de wetenschap, zoals frenologie of sneller-dan-licht reizen. Die onorthodoxe wetenschappelijke ideeën zijn een subset van ‘fringe theories’, ideeën waarover geen brede consensus is. Wetenschap is een goede broedplaats voor dit soort rand-ideeën, omdat discussies binnen de wetenschap juist gestimuleerd worden en de antwoorden die geproduceerd worden veelal onvolledig en voorlopig zijn. Volgens Gordin kunnen we het functioneren van wetenschap niet goed begrijpen zonder aandacht te besteden aan alternatieve ideeën.
Spiritisme
In het essay bespreekt Gordin twee fenomenen die hem zijn opgevallen: afwijkende ideeën komen zelden alleen, en de opeenstapeling van verschillende alternatieve ideeën is niet random. Dat ideeën in groepjes komen is geen onbekend fenomeen in techniek. Gordin omschrijft hoe de infrastructuur in de VS (zoals telefoonkabels of internetverbindingen) grotendeels de routes volgt waarlangs de Europese kolonisten de eerste spoorlijnen aanlegden, waarmee het Westen werd ontsloten. De kabels kwamen daar omdat er al een ondersteunende infrastructuur was. Volgens Gordin verloopt de ontwikkeling van de intellectuele geschiedenis op soortgelijke wijze.
De verbanden tussen sommige verschillende afwijkende ideeën zijn duidelijk: geloven dat de aarde plat is gaat bijvoorbeeld gemakkelijk samen met de overtuiging dat de maanlanding door NASA in scène is gezet. Er zit een logisch verband tussen die twee. Misschien op het oog minder voor de hand liggend: in de 19e eeuw ging enthousiasme voor spiritisme en seances vaak samen met socialisme, strijd voor vrouwenrechten en vegetarisme. Maar dit waren, aldus Gordin, allemaal onorthodoxe ideeën die zich richtten op het wegnemen van onderdrukking.
Vaccin
In algemene zin bevinden de meesten van ons zich in een cirkel van orthodoxie. Daar bestaat consensus over, dus dat is een aantrekkelijke positie. Maar wie nieuwsgierig is, zal ook wat verder weg van het centrum gaan kijken. Daar gaat orthodoxie geleidelijk over in heterodoxie. Het grensgebied is echter diffuus. Wie zich in dit diffuse gebied waagt en niet door een bestraffende bliksemschicht wordt getroffen zal wellicht nog iets verder opschuiven, allemaal uit nieuwsgierigheid. Zo kan zelfs een gerespecteerde wetenschapper uiteindelijk een boek produceren over het monster van Loch Ness. Gordin geeft een aantal boeiende voorbeelden hiervan.
Hij stelt dat er geen absolute criteria zijn om ‘orthodoxe’ en ‘onorthodoxe’ wetenschap van elkaar te onderscheiden. Veel van wat wij aannemen komt uit onze eigen ‘bubbel’. Zo is scepsis over het coronavaccin in de VS vaak te vinden in de conservatieve hoek, terwijl afwijzing van het Bof-Mazelen-Rode hond (BMR) vaccin vaker voorkomt in liberale kringen. Daarmee zijn afwijkende ideeën niet alleen maar ideeën: ze zijn vaak een afbakening van de identiteit, en bepalen onze sociale contacten. Want het delen van ideeën met gelijkgestemden is de manier waarop consensus ontstaat, orthodox of onorthodox.
Bron: Fringe theories stack door Michael D. Gordin, Aeon Magazine.
Beeld: Astronauten Buzz Aldrin en Neil Armstrong trainen op een set die de maanlanding simuleert. Volgens sommigen is de hele maanlanding in zo’n decor opgenomen. Foto NASA.
